Cái tên nevalyashka bắt nguồn từ từ valyatsya (đặt xung quanh) và thực sự con búp bê này thực sự không valyaetsya (không nằm xung quanh). Nó còn có một tên khác – van'ka-vstan'ka , từ tên Ivan – Van'ka – và từ vstan' (dậy).

2. Mỗi đứa trẻ Liên Xô đều có một con búp bê nevalyashka

Búp bê nevalyashka thường trông giống như một em bé với hàng lông mi dễ thương nhất. Nó có một chiếc mũ mùa đông màu trắng trên đầu và đôi găng tay trắng trên đôi bàn tay tròn trịa. Theo nghĩa đen, mọi đứa trẻ ở Liên Xô đều có món đồ chơi này. Người ta tin rằng nevalyashka rất tốt cho trẻ nhỏ chơi khi chúng bắt đầu phát triển các kỹ năng vận động.

Nevalyashka được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Nhiều người Nga vẫn để những con búp bê này bám đầy bụi ở đâu đó trong tủ quần áo của họ. Ngược lại, những người khác đang tìm mua những con búp bê này để tặng cho con cái.

3. Anh chị em của Matryoshka

Con búp bê nổi tiếng nhất của Nga là matryoshka, bên trong giấu thêm một số đồ chơi giống nhau, con bên trong sẽ nhỏ hơn con bên ngoài. Nó đã trở thành một món quà lưu niệm phổ biến từ Liên Xô và bây giờ là Nga, nhưng nevalyashka cũng nổi tiếng không kém. Trên thực tế, hình dạng tròn của matryoshka được dùng làm nguyên mẫu cho nevalyashka.

Những con búp bê kuvyrkan ("nhào lộn") đầu tiên bằng gỗ xuất hiện ở Nga vào đầu thế kỷ 19. Những người thợ thủ công dân gian đã vẽ chúng bằng tay với màu sắc tươi sáng – những con búp bê như vậy là một món đồ chơi không thể thiếu trong các hội chợ thương mại ở nước Nga đế quốc.

4. Nguồn gốc châu Á

Những con búp bê nevalyashka đầu tiên xuất hiện ở Trung Quốc, nơi những con búp bê budaoweng (“ông già không ngã”) bằng đất sét đã được biết đến từ thế kỷ thứ 6. Nhiều khả năng chúng đã được đưa đến Nhật Bản, nơi hiện có búp bê roly-poly okiagari-koboshi, cũng như búp bê Daruma bằng gỗ cực kỳ nổi tiếng mà người ta tin rằng sẽ mang lại may mắn. (Chúng được mô phỏng theo Bồ Đề Đạt Ma của Phật giáo, người đã thiền định trong chín năm cho đến khi tay và chân bị teo và rụng đi).

Từ châu Á, những con búp bê như vậy đã được mang đến châu Âu để làm quà lưu niệm. Pháp có phiên bản búp bê riêng của mình – culbuto hay Ramponneau. Ngoài ra, Đức còn có Stehaufmännchen bằng gỗ của riêng mình ("những người đàn ông đứng dậy").

Vào những năm 1970, những con búp bê Playskool nổi tiếng tên là Weebles, trông giống quả trứng, xuất hiện ở Mỹ. Trong tiếng Anh, những con búp bê như vậy được gọi là “búp bê đáy tròn” hoặc “roly-poly”; (một loài côn trùng cụ thể, một con bọ thuốc, sẽ cuộn tròn lại nếu bị đe dọa; nó còn được biết đến với cái tên phổ biến là roly-poly).

5. Sản xuất tại nhà máy thuốc súng

Nevalyashka đã trở nên nổi tiếng, đặc biệt là ở Liên Xô. Có lẽ sự thật gây sốc nhất là con búp bê dễ thương này luôn được sản xuất tại Nhà máy thuốc súng Tambov.

Sản xuất nevalyashka tại Nhà máy thuốc súng Tambov. Ảnh: Alexander Ryumin/TASS.

Năm 1957, doanh nghiệp quốc phòng này, nơi cung cấp thuốc súng và đạn dược cho đất nước trong Thế chiến II, đã quyết định sử dụng một lượng lớn chất thải sản xuất thuốc súng (celluloid) cho mục đích dân sự. Và như vậy, nhà máy bắt đầu sản xuất đồ chơi cho trẻ em giải trí. Đến đầu những năm 1960, họ đã sản xuất hơn một triệu con búp bê nevalyashka - nhiều trong số đó được xuất khẩu, không chỉ sang các nước thuộc khối xã hội chủ nghĩa mà còn sang Mỹ, Trung Quốc và Mỹ Latinh.

Đài tưởng niệm nevalyashka ở Kotovsk, Vùng Tambov. Ảnh: Anatoly Dushin.