Trong suốt 78 năm, bà vừa là vợ, là mẹ, là bà và là cố vấn của các đời vua nhà Nguyễn. Suốt cả cuộc đời bà luôn yêu thương dân, hết lòng vì sự hưng thịnh của nước nhà. Sử sách ghi danh bà là bậc mẫu nghi thiên hạ của mọi thời đại, được nhắc nhớ nhiều trong hậu thế bởi tính nết đoan trang, nhân từ, đức độ. Bà là Hoàng thái hậu Từ Dũ (hay Từ Dụ), vợ vua Thiệu Trị, mẹ vua Tự Đức.
Triều Nguyễn có tổng cộng 13 đời vua thì bà sống qua 10 đời, kể từ thời vua Gia Long là thời gian bà chào đời cho đến lúc bà tạ thế là năm vua Thành Thái thứ 13.
Bậc mẫu nghi tài đức vẹn toàn, giúp vua trị quốc
Nghi Thiên Chương Hoàng hậu (1810-1902) là mẹ ruột của vua Tự Đức và là quý phi của Hoàng đế Thiệu Trị. Sau khi mất, bà được truy tôn làm Hoàng hậu và được người đời nhớ đến với tôn hiệu Hoàng thái hậu Từ Dũ. Bà nổi tiếng là người hiền đức xưa nay hiếm.
Từ nhỏ bà đã thể hiện mình là người hiếu hạnh, thông minh, thông kinh sử, hiền thục, nết na và rất xinh đẹp. Bà được 12 tuổi thì mẹ lâm bệnh nặng, chỉ thích nằm một mình. Chỉ có bà được gần gũi hầu hạ chăm sóc mẹ ngày đêm. Sau khi mẹ bà qua đời, bà để tang như người trưởng thành khiến nhiều người khen ngợi. Mẹ của vua Minh Mạng là Thuận Thiên Cao Hoàng hậu Trần Thị Đang hay tin nên triệu bà vào cung để hầu hoàng tử Nguyễn Phúc Miên Tông, sau này là vua Thiệu Trị.
Năm 1841, vua Minh Mạng băng hà, vua Thiệu Trị nối ngôi và phong cho bà làm Cung tần. Trong suốt chuyến Bắc tuần năm 1842, bà luôn sát cánh cùng vua Thiệu Trị, giữ gìn các ấn báu và vật quý của hoàng cung. Bên cạnh vẻ ngoài đoan trang, nghiêm túc bà còn có tâm hồn thanh tao, nhân từ, giản dị khiến mọi người trong cung yêu mến và kính trọng. Bà luôn hỗ trợ và đóng góp ý kiến cho nhà vua, khích lệ việc học hỏi và tránh xa cái ác.
Với trí thông minh và trí nhớ lâu dài, bà nắm vững các câu chuyện và thi cổ. Điều này có thể đã góp phần vào sự thành công của vua Tự Đức, người nổi tiếng với tài năng văn chương.
Đầu năm 1847 khi vua Thiệu Trị ốm nặng, bà đã không ngừng chăm sóc nhà vua. Trước khi qua đời, vua Thiệu Trị đã bày tỏ sự hối tiếc khi không kịp phong bà làm Hoàng hậu, một vị trí mà bà xứng đáng nhận được vì đã lo lắng cho công việc trong cung suốt 7 năm qua.
Từ Dũ Thái hậu thanh danh lưu hậu thế
Sau khi vua Thiệu Trị qua đời, Hoàng thái hậu Từ Dũ sống trong niềm tiếc thương sâu sắc, thường xuyên đến Hoàng Lăng để thể hiện lòng thành kính. Trong các dịp giỗ vua, bà luôn mặc trang phục lễ nghi và thực hiện nghiêm chỉnh các nghi lễ, thể hiện lòng trung thành và tình nghĩa vợ chồng. Khi con trai bà, Hồng Nhậm, lên ngôi trở thành vua Tự Đức, bà đã tập trung vào việc giáo dục và hướng dẫn ông trở thành một vị vua sáng suốt và hiền từ.
Bà nghiêm khắc trong việc giáo dục Tự Đức thông qua việc đọc sách và giảng giải, nhấn mạnh vào việc trị vì đất nước theo cách mà dân chúng yêu mến. Tự Đức sau này trở thành một vị vua thông minh và hiền hòa.
Năm 1848, khi Tự Đức 19 tuổi, ông muốn tôn vinh mẹ mình bằng tôn hiệu Hoàng thái hậu, nhưng lúc đầu bà từ chối vì lòng tiếc thương vua Thiệu Trị và muốn tập trung vào công việc quốc gia. Chỉ sau hai năm và những lời thỉnh cầu liên tục từ triều đình, bà mới chấp nhận lễ tấn tôn nhưng chỉ yêu cầu tổ chức một cách đơn giản.
Bà Từ Dũ cũng quý trọng các quan trung thần và muốn có nhiều người như Võ Trọng Bình, Phạm Phú Thứ và Nguyễn Tri Phương, những người đã làm việc không mệt mỏi vì đất nước.
Học giả Vương Hồng Sển đã so sánh bà Từ Dũ với các bà hoàng nổi tiếng khác nhưng nhấn mạnh rằng bà có danh tiếng tốt mà không có tai tiếng. Nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường cũng ca ngợi lòng nhân ái của bà đối với dân chúng, như việc bà đã xin miễn thuế cho dân khi người Pháp tái thiết cầu Trường Tiền ở Huế.
Để tưởng nhớ bà, bệnh viện Phụ sản ở TP HCM đã được đặt tên là Từ Dũ, ghi nhận những đóng góp và tấm gương đức độ của Hoàng thái hậu Từ Dũ trong lịch sử Việt Nam.
