- Vợ chồng Trần Quang Diệu và Bùi Thị Xuân là 2 trong số 18 người được coi là 18 viên đá tảng gây dựng nên triều đại Tây Sơn (sử gọi là Tây Sơn thập bát cơ thạch).

Chồng anh hùng, vợ cũng anh hùng

Nữ tướng Bùi Thị Xuân quê ở thôn Xuân Hoà, tổng Phú Phong, huyện Tuy Viễn, phủ Quy Nhơn (nay là thôn Phú Xuân, xã Bình Phú, huyện Tây Sơn, tỉnh Bình Định). Theo một số tài liệu thì bà sinh vào năm 1758. Bà là con gái ông Bùi Đắc Chí và là cháu gọi Thái sư Bùi Đắc Tuyên bằng chú.

Thuở bé Bùi Thị Xuân ham mê võ nghệ, thích tập côn quyền đao kiếm. Đa phần là tự học ở nhà. Do thông minh, sáng dạ và đặc biệt là tố chất nhanh nhẹn, khoẻ mạnh, Bùi Thị Xuân tập võ rất nhanh. Vì vậy mà ở địa phương có truyền thuyết về một bà cụ già, không con cháu, đêm đêm bí mật dạy võ cho Bùi Thị Xuân. Cũng có thuyết nói rằng, bà học võ với võ sư Ngô Mãnh cùng với Ngô Văn Sở. Năm 15 tuổi, bà đã nổi tiếng gần xa về vẻ đẹp thanh tú và võ nghệ cao cường. Đó cũng là thời kỳ anh em Tây Sơn thu dùng hào kiệt, chuẩn bị nổi dậy.

Bùi Thị Xuân là vợ của danh tướng Trần Quang Diệu. Trường hợp gặp gỡ của hai ông bà cũng rất đặc biệt. Một hôm Bùi Thị Xuân vào rừng săn bắn thì gặp một tráng sĩ đang đánh nhau với hổ. Tráng sĩ tay không quần nhau với hổ dữ suốt cả buổi sáng, lúc này đã đuối sức. Nếu bà không ứng cứu kịp thời thì người ấy có thể nguy đến tính mạng. Bà vội vàng rút kiếm xông đến đánh nhau với hổ dữ. Bằng một đường kiếm vút nhanh như tia sáng, hổ dữ bị một nhát xả vai, vội bỏ chạy vào rừng sâu. Tráng sĩ được cứu đó là Trần Quang Diệu.

Số là hôm ấy Trần Quang Diệu đang trên đường tìm đến Kiên Mỹ ra mắt anh em Tây Sơn, không may giữa đường gặp hổ. Bùi Thị Xuân cũng đang định tìm đến gia nhập nghĩa quân Tây Sơn. Chí lớn gặp nhau, hai ông bà cùng nhau đến ra mắt Tây Sơn Vương Nguyễn Nhạc. Ở đây, Nguyễn Nhạc đã tác thành cho hai người thành vợ thành chồng. Và cả hai đã trở thành những trụ cột của Tây Sơn. Nếu bà là người đứng đầu "Ngũ phụng thư" (năm con chim phượng hoàng, chỉ 5 vị anh thư) thì ông là một trong "Thất hổ tướng" (bảy viên hổ tướng) của nhà Tây Sơn. Hai ông bà là 2 trong số 18 người được coi là 18 viên đá tảng gây dựng nên triều đại Tây Sơn (sử gọi là Tây Sơn thập bát cơ thạch).

Đền thờ nữ tướng Bùi Thị Xuân.

Ông Trần Ngọc Lâm, người Lào Cai, thường đồng hành với chúng tôi trong những chuyến đi rừng Tây Bắc, bỗng gọi điện thoại rủ: “Có vào Mường Tè xem hòn đá thiêng của người Hà Nhì không? Nghe bà con kể thì lạ lắm, rất mê thuốc lào và giữa ban ngày cũng hóa hổ”.

Gần 40 năm cuộc đời gắn liền với những cuộc săn đầy nguy hiểm, những lần theo dấu chân vượt núi, xuyên rừng, lần giáp mặt hổ chúa thành tinh gieo bao nỗi khiếp sợ, tên tuổi ông trở thành một huyền thoại. Bây giờ, những ký ức của một thời ấy vẫn cứ sống dậy huy hoàng trong ông.